Việc Nga - Mỹ thống nhất được thỏa thuận trao đổi tù nhân cho thấy hai bên vẫn duy trì kênh liên lạc, mở ra hy vọng khủng hoảng song phương không vượt kiểm soát.
Cuộc trao đổi tù nhân giữa sao bóng rổ Mỹ Brittney Griner với trùm buôn vũ khí Nga Viktor Bout được đánh giá là khoảnh khắc ngoại giao thành công hiếm hoi giữa Moskva và Washington. Kể từ khi chiến sự Ukraine bùng phát, Nga và Mỹ không tiến hành bất cứ cuộc đối thoại cấp cao nào, các kênh liên lạc công khai cũng bị đình trệ. Hai nước liên tục công kích lẫn nhau, làm gia tăng lo ngại về bất đồng giữa hai cường quốc có thể vượt kiểm soát vì những tính toán sai lầm.
Bởi vậy, giới phân tích cho rằng việc chính quyền Tổng thống Joe Biden và Điện Kremlin vẫn có thể âm thầm thực hiện các cuộc đàm phán trao đổi tù nhân là dấu hiệu tích cực đáng chú ý, trong bối cảnh Nga và phương Tây bước vào giai đoạn mà nhiều người coi là thời kỳ Chiến tranh Lạnh mới.
Viktor Bout (trái) sau phiên điều trần tại tòa án hình sự ở Bangkok, Thái Lan, tháng 10/2010, và Brittney Griner được hộ tống tới tòa án tại Khimki, ngoại ô Moskva, Nga, hồi tháng 8. Ảnh: Reuters.
"Tôi cho rằng thỏa thuận trao đổi tù nhân này rất có ý nghĩa, vì nó cho thấy ngay cả khi xung đột ở Ukraine trở nên cực kỳ nghiêm trọng, Mỹ - Nga vẫn có thể thảo luận và nhất trí với nhau về các vấn đề nhạy cảm", Martin Smith, giảng viên cấp cao tại Khoa Quốc phòng và Quan hệ Quốc tế, Học viện Quân sự Hoàng gia Sandhurst, Anh, nhận định.
"Nó thể hiện rằng mối quan hệ đôi bên vẫn chưa bị cắt đứt hoàn toàn, cả hai đều muốn duy trì liên lạc ở một mức độ nào đó, đồng thời chứng minh rằng họ hoàn toàn có khả năng làm việc cùng nhau", Smith nói thêm.
Griner, 31 tuổi, ngày 9/12 trở về Mỹ sau khi Nhà Trắng cho biết Tổng thống Joe Biden đã phải đưa ra "lựa chọn khó khăn" trong đàm phán trao đổi tù nhân với phía Nga. Điện Kremlin cũng xác nhận Bout đã về tới Nga sau cuộc trao đổi chóng vánh tại sân bay ở Abu Dhabi, Các tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) ngày 8/12.
Griner bị bắt hồi tháng 2 với cáo buộc tàng trữ ma túy, bị giam tại Yavas, tỉnh Mordovia, miền tây nước Nga. Tòa án Nga hồi tháng 10 bác đơn kháng cáo của Griner, giữ mức 9 năm tù trong bản án được đưa ra hai tháng trước.
Trong khi đó, Bout được mệnh danh là "lái súng tử thần" và "kẻ phá lệnh trừng phạt". Bout sinh năm 1967 tại Dushanbe, Tajikistan, từng điều hành hãng hàng không Air Cess chuyên chuyển vũ khí đi bán khắp nơi trên thế giới.
Đây là cuộc trao đổi tù nhân thứ hai được công khai giữa Mỹ và Nga kể từ khi xung đột ở Ukraine nổ ra. Trước đó vào tháng 4, Mỹ trao đổi cựu lính thủy đánh bộ Trevor Reed với công dân Nga Konstantin Yaroshenko, người bị tòa án Mỹ kết án 20 năm tù hồi năm 2010 vì tội buôn bán ma túy.
Trong thời kỳ hậu Thế chiến II, những cuộc trao đổi tù nhân giữa Mỹ và Liên Xô như vậy thường liên quan đến các điệp viên.
Một trong những cuộc trao đổi nổi tiếng nhất trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh diễn ra vào năm 1962 trên "cây cầu gián điệp" Glienicke. Mỹ đã đổi điệp viên Rudolf Abel để lấy phi công Gary Powers, người điều khiển máy bay do thám U-2 bị bắn rơi hai năm trước đó trên bầu trời Liên Xô.
Những cuộc trao đổi tù nhân như vậy được coi là một trong những yếu tố quan trọng giúp Mỹ và Liên Xô duy trì kênh liên lạc và tránh những sai lầm có thể dẫn đến hậu quả tàn khốc trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh.
Trong tình hình hiện nay, quan hệ Nga - Mỹ tiếp tục rơi vào căng thẳng vì xung đột Ukraine, và khi chiến sự chưa có dấu hiệu lắng xuống, Smith cho rằng việc Griner được trả tự do cho thấy hai nước "đều cùng quan tâm" đến việc quản lý khủng hoảng nhằm ngăn nó tiến đến mức nguy hiểm.
Theo ông, một cuộc trao đổi tù nhân có thể là chỉ dấu "cho chúng ta biết Nga và Mỹ sẵn sàng thảo luận đến đâu và hứa hẹn khả năng đôi bên có thể ngồi xuống bàn về những vấn đề khác" liên quan đến xung đột Ukraine.
Gia đình và những người ủng hộ Griner sẽ ăn mừng khi cô trở về, nhưng giờ đây, mọi chú ý sẽ chuyển sang một câu hỏi khác, liệu một thỏa thuận tương tự có được đưa ra hay không nhằm đổi lấy tự do cho Paul Whelan, cựu lính thủy đánh bộ Mỹ bị an ninh Nga bắt cuối năm 2018 với cáo buộc gián điệp.
Paul Whelan tại phòng xử án ở Moskva năm 2019. Ảnh: AP.
William Pomeranz, giám đốc Viện Kennan thuộc Trung tâm Wilson, chuyên gia về quan hệ Mỹ - Nga, cũng cho rằng thỏa thuận trao đổi tù nhân là một điểm sáng trong quan hệ song phương giữa khủng hoảng, nhưng cảnh báo không nên quá kỳ vọng và coi đây là một bước đột phá ngoại giao có thể hóa giải mọi bất đồng giữa hai nước.
"Các biện pháp trừng phạt chống lại Nga vẫn còn và Mỹ vẫn không lay chuyển trong nỗ lực ủng hộ Ukraine", ông nói.
Phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov hôm 9/12 nói rằng quan hệ Nga - Mỹ "vẫn trong trạng thái đáng tiếc" và "bất kỳ nhận định nào cho rằng đây có thể là bước đi hướng đến vượt qua cuộc khủng hoảng trong quan hệ song phương có lẽ đều sai".
Theo cựu đại sứ Mỹ tại Turkmenistan Steven Mann, Mosksva nhiều khả năng sẽ tiếp tục sử dụng Whelan làm đòn bẩy trong đàm phán với Washington. Ông cho rằng chính quyền Biden sẽ phải nỗ lực hết mình để đưa Whelan về nhà, nhưng không đánh đổi bằng việc nới lỏng các biện pháp trừng phạt nhắm vào Nga.
"Đó sẽ là một sai lầm và tạo tiền lệ xấu. Các biện pháp trừng phạt nhắm vào Nga phải tiếp tục một cách cứng rắn", Mann nhấn mạnh.
Vũ Hoàng (Theo NBC News, WSAZ)
