3/12/24
LOS ANGELES, California (NV) – Chai tương ớt “Con Gà,” theo cách nói bình dân của người Việt, là một sản phẩm thành công vượt bậc của một người tị nạn Việt Nam sống tại khu vực Los Angeles.
Cứ một trong 10 nhà bếp ở Mỹ là có một chai tương ớt có nắp màu xanh hiệu “Sriracha HOT Chili Sauce,” và nếu nói sản phẩm của hãng Huy Fong này thành công “vượt không gian” thì cũng không ngoa vì có phi hành gia từng đem theo sốt gia vị này lên trạm Vũ Trụ Quốc Tế.
Những chai tương ớt “Con Gà” từng một thời hiện hữu khắp các nhà bếp và nhà hàng ở Hoa Kỳ và một số quốc gia. (Hình minh hoạ: Scott Olson/Getty Images)
Khoảng Tháng Sáu, 2023, “fan” của tương ớt “Con Gà” nhốn nháo vì giá một chai tương đang từ dưới $10 bất thình lình leo lên tới $80 trên các trang thương mại online với tin đồn “thất mùa ớt.”
Theo tạp chí Fortune, câu chuyện không chỉ là “thất mùa ớt” vì tác động của thiên nhiên trong năm 2023, mà bắt nguồn sâu xa hơn, từ năm 2016, liên quan đến câu chuyện về hai người bạn hàng thân thiết gần 30 năm, cùng đưa nhau lên đỉnh cao trên thương trường, sau cùng trở thành đối nghịch.
Tình bạn mất, cơ nghiệp bị đe dọa, thậm chí “đế chế” tương ớt “Con Gà” đang bị lấn mất “thị phần” trước các “quái thú” khổng lồ khác trong kỹ nghệ thực phẩm.
Khi biết thêm về nguồn gốc, hoàn cảnh tạo dựng nên một thương hiệu thực phẩm được ưa chuộng tầm cỡ thế giới, sự nể phục tăng nhưng càng thấm thía trước bài học cay đắng của những người trong cuộc.
Di dân gốc Việt trở thành “ông hoàng” kỹ nghệ thực phẩm
Ông David Trần, 78 tuổi, chủ nhân công ty Huy Fong, đã xây dựng một “đế chế” với món tương ớt “Con Gà” Sriracha nổi tiếng, được xếp hạng trong số ba thương hiệu tương ớt hàng đầu ở Mỹ.
Sau khi Sài Gòn thất thủ năm 1975, ông David, từng phục vụ trong QLVNCH, về quê trồng ớt để sinh sống. Dưới sự kiểm soát “chuyên chế” của chính quyền CSVN trong thời gian đó, ông bắt đầu làm tương ớt rồi “lén lút” đến gõ cửa từng nhà để bán, theo lời kể của ông trong chương trình Chuyện Kể Lịch Sử Người Mỹ Gốc Việt của trường đại học UC Irvine.
Ông David và gia đình mang theo 100 cây vàng đựng trong các lon sữa đặc rời khỏi Việt Nam cùng làn sóng Hoa Kiều vượt biển theo diện đi “bán chính thức.” Năm 1979, gia đình ông David đến Los Angeles.
Vào những năm 1980, ông David thuê một địa điểm đóng chai công nghiệp gần Chinatown ở Los Angeles, thành lập công ty Huy Fong Foods.
Huy Fong là tên chiếc tàu hàng Đài Loan vớt gia đình ông trên đường vượt biển.
Ban đầu ông David chỉ nhắm đến việc phục vụ người tiêu dùng gốc Việt và gốc Hoa, tuy nhiên, theo thời gian món tương ớt “Con Gà” vượt qua mọi kỳ vọng, trở thành món ăn nổi tiếng toàn nước Mỹ dù ông không tốn một xu để tiếp thị.
Phải nói rằng sự thăng tiến của một di dân, từng phải bán tương ớt “lậu” ở Việt Nam, để rồi sau này trở thành ông “hoàng tương ớt,” nhà triệu phú, là minh chứng cho sự kiên cường, tinh thần kinh doanh của ông David và hiện thực của “Giấc Mơ Mỹ.”
Câu nói dân gian “Giàu vì bạn…,” luôn có ý nghĩa nhất định. Sự vững chãi của thương hiệu “Sriracha HOT Chili Sauce” trong 30 năm qua nhờ có một yếu tố không thể thiếu đó là sự ổn định nguồn vật liệu chính: Ớt.
Ông David Trần, tổng giám đốc Huy Fong Foods, tại xưởng sản xuất ở Irwindale, California, năm 2014. (Hình: David McNew/Getty Images)
Người cung cấp ớt cho công ty Huy Fong Foods là ông Craig Underwood, một nông gia thế hệ thứ tư ở California. Sự hợp tác giữa hai bên được khởi xướng từ năm 1988 khi ông Underwood trở thành người trồng và cung cấp ớt đỏ độc quyền cho ông David.
Đến lúc khẩu vị người Mỹ phát triển sở thích về ẩm thực cay và mang tính quốc tế, mối quan hệ giữa “ông hoàng” và “nông dân trồng ớt California” càng phát triển mạnh mẽ, dẫn đến vụ thu hoạch cao điểm là 100 triệu pound ớt vào năm 2015.
Đáp số Underwood trong phương trình chiến thắng của Huy Fong Foods
Khi bắt đầu mở lò sản xuất tương ớt tại khu Chinatown ở Los Angeles hồi năm 1980, thời điểm mà người Mỹ bản xứ chưa có khẩu vị thưởng thức vị cay nồng trong ẩm thực, ông David chỉ nhắm đến số khách hàng tiêu thụ trong cộng đồng di dân gốc Việt và gốc Hoa tại khu vực.
Huy Fong làm ba loại tương ớt nhưng loại tương ớt “Con Gà” mới thực sự được thị trường ưa chuộng, bắt đầu từ cộng đồng người nhập cư ở California, sau đó lan ra ở quy mô rộng lớn hơn toàn nước Mỹ.
Với nhu cầu tăng cao, thách thức lớn cho ông David là tìm được nguồn cung cấp ớt jalapenos đỏ tươi ổn định, vì theo công thức chế biến, độ tươi của ớt là chìa khóa tạo nên hương vị cho loại tương ớt của Huy Fong.
Lúc đầu, ông David dựa vào các siêu thị và nhà bán buôn địa phương tại vùng Los Angeles. Nhưng các nguồn cung cấp này không ổn định và thời điểm cần nhận hàng khó khăn. Hầu hết ớt jalapeno được bán khi còn giòn và xanh, nhưng tương ớt “Con Gà” đòi hỏi trái ớt cần chín “một tí” để có vị ngọt hơn, cần thu hoạch vào thời điểm ớt xanh vừa chuyển sang màu đỏ vì ớt khi chín quá sẽ mềm.
Các yếu tố khó khăn này đòi hỏi “ông hoàng tương ớt” David phải tìm được nguồn trực tiếp từ nông gia để có các trái ớt được thu hoạch đúng thời điểm, giao kịp thời cho lò Huy Fong.
Đáp án cho câu hỏi hóc búa trên xuất phát từ lá thư của một nông gia California.
Ở Ventura County, gần Los Angeles, ông Craig Underwood, một nhà nông, đang phải đối mặt với những cơn gió ngược để duy trì trang trại của gia đình. Trong lúc phải tính toán thay đổi loại nông sản nào để phù hợp với thị trường đang thay đổi hồi năm 1988, ông Underwood nghe một nhà cung cấp hạt giống kể về một anh chàng người Châu Á ở Los Angeles muốn “đập vỉa hè” lấy đất trồng ớt làm tương.
Dây chuyền sản xuất tương ớt ở Huy Fong Foods. (Hình: David McNew/Getty Images)
Nông gia Underwood nhớ lại: “Tôi đã viết một lá thư cho David hỏi ‘Ông có muốn tôi trồng một ít ớt không?’”
Thế là ông David chớp ngay “lời giải,” ký hợp đồng để ông Underwood trồng 50 mẫu ớt, và bắt đầu một quan hệ làm ăn tốt đẹp song phương kéo dài ba thập niên.
Theo thời gian tính bằng hàng chục năm, họ đã trở thành, nếu không muốn nói là bạn thân, thì ít nhất là cộng sự gần gũi, đôi bên trong mối quan hệ lâu dài này đều cùng nhau chứng kiến các thời điểm đáng ghi nhớ khi con cháu họ trưởng thành.
Vào năm 2013, thành phố Irwindale nỗ lực (nhưng không thành công) đóng cửa lò làm tương ớt Huy Fong Foods, với lý do hơi ớt bốc ra làm cay mắt mũi cư dân, thì con nhà nông bốn đời Underwood đến điều trần bênh vực ông David tại cuộc họp hội đồng thành phố.
Mối quan hệ độc quyền và cộng sinh tan vỡ không thể cứu chữa
Mối quan hệ kinh doanh kéo dài hàng thập niên giữa Huy Fong Foods và Underwood Ranches của hai ông David và Underwood đột ngột kết thúc đầy cay đắng vào Tháng Mười Một, 2016, khiến cả hai bên đều choáng váng và dẫn đến một cuộc chiến pháp lý ngày càng dữ dội làm chấm dứt sự hợp tác.
Mối quan hệ mua bán với Huy Fong đưa Underwood Ranches phát triển từ một trang trại gia đình rộng 400 mẫu vào những năm 1980 thành một trang trại rộng 3,000 mẫu trên khắp hai quận hạt bên ngoài Los Angeles, bây giờ sụp đổ qua một cuộc tranh cãi nảy lửa về việc chi trả cho vụ mùa sắp tới.
Sau khi hoàn thành vụ mùa thu hoạch ớt thành công vào năm 2016, hai ông thảo luận kế hoạch cho năm tiếp theo, Huy Fong thỏa thuận số tiền trả cho nhà nông để có được hàng chục triệu pound ớt cho vụ mùa kế.
Cũng như mọi khi, hợp đồng bạc triệu giữa hai bạn hàng 30 năm chỉ là cái gật đầu, bắt tay nhau không cần một bản hợp đồng với chữ ký đôi bên hoặc sự hiện diện của luật sư.
Những làn sóng xung đột của sự chia rẽ này được cảm nhận từ cả hai phía.
Phía Underwood dễ bị tổn thương hơn do phần lớn công việc kinh doanh tùy thuộc phía Huy Fong đặt hàng, ban đầu gặp khó khăn trong việc cố gắng hiểu được vì sao mối quan hệ tốt đẹp lại kết thúc một cách đột ngột: “Cơ bản là David muốn tiêu diệt tôi, ông ấy không cần biết tôi và gia đình tôi sẽ khốn khó ra sao hay cũng không đếm xỉa gì đến mối quan hệ bấy lâu nay.”
Phía bên kia, ông David cảm thấy bị phản bội, bị che mắt trước những cáo buộc rằng mình đã có hành vi gian dối.
Trong gần ba thập niên, ông David nói rằng mình luôn trung thành và giữ Underwood là nhà cung cấp ớt duy nhất và mỗi năm đều trả trước hàng triệu đô la theo lời hứa thu hoạch, một cử chỉ mà ông David coi là một hành động dựa trên niềm tin. Giờ đây tất cả niềm tin đó đã sụp đổ trong một cuộc tranh cãi nhỏ nhặt về tiền bạc.
“Ông hoàng tương ớt” tin rằng ông Underwood đang cố đẩy mình đến bờ vực phá sản, sau đó cướp công việc kinh doanh làm tương.
“Tôi đã giúp ông ấy vì trồng ớt cho tôi,” ông David nói. “Ông ấy kiếm được tiền, sở hữu đất đai. Nhưng không phải là đủ cho ông ấy. Ông muốn chiếm luôn công việc kinh doanh của tôi.”
Còn bà Donna Lâm, em dâu ông David và là giám đốc điều hành của Huy Fong, mô tả tình huống này giống như bị “đâm sau lưng.”
Các nỗ lực thương lượng giữa hai bên không thành công, dẫn đến các vụ kiện vào năm 2017. Huy Fong Foods khởi kiện để đòi lại khoản chi vượt mức cho vụ thu hoạch năm 2016, còn Underwood Ranches kiện ngược lại, cáo buộc gian lận và vi phạm hợp đồng.
Cuộc chiến pháp lý dẫn đến việc bồi thẩm đoàn ủng hộ ông Underwood, trao cho ông $13.3 triệu tiền bồi thường thiệt hại và $10 triệu tiền phạt.
Ngoài ra, Underwood Ranches được lệnh hoàn trả $1.4 triệu số tiền mà Huy Fong trả quá cao cho mùa trồng ớt năm 2016.
Mặt tiền trụ sở công ty Huy Fong Foods ở Irwindale, California. (Hình: David McNew/Getty Images)
Những chi tiết bên lề
Mối quan hệ độc quyền và cộng sinh giữa Huy Fong Foods và Underwood Ranches, được nêu bật trong bộ phim tài liệu Sriracha, thực hiện năm 2013, giờ đây đã rạn nứt. Bộ phim tài liệu khắc họa mối liên hệ cảm xúc giữa người làm nước sốt và người nông dân, đóng vai trò như một mối quan hệ đã trở nên chua chát theo thời gian.
Tuy nhiên câu hỏi vẫn còn đó: Làm thế nào mà mối quan hệ hợp tác tưởng chừng như không thể phá vỡ lại sụp đổ nhanh chóng và tàn bạo đến vậy?
Các tài liệu của tòa án tiết lộ câu chuyện căng thẳng gia tăng bắt đầu từ năm 2015 khi niềm tin giữa hai công ty bắt đầu bị xói mòn.
Khi công việc kinh doanh của Huy Fong phát triển, nhu cầu về số lượng lớn ớt của công ty tăng lên và Underwood đã mở rộng thêm các cánh đồng ớt vào tổng diện tích trang trại.
Cũng trong năm 2015 đó, ông David thành lập một công ty con, ChiliCo, để mua bán ớt.
Phía ông Underwood không muốn làm việc với ChiliCo vì sợ công ty này không có đủ tài sản để bảo đảm các thanh toán. Tệ hơn nữa, ông Underwood nói, ông David và bà Donna nhiều lần thất bại trong việc tìm cách thuê ông Jim Roberts, giám đốc điều hành Underwood Ranches, về làm việc cho ChiliCo. (Bà Donna Lâm nói rằng những lời đề nghị thuê dành cho ông Roberts để giúp tăng thu nhập cho người này chứ không phải để “giật người” của Underwood).
Mọi chuyện trở nên căng thẳng vào một buổi chiều của Tháng Mười Một, 2016. Những hồi ức khác nhau nhưng điều được thống nhất là thế này: Vào ngày 9 Tháng Mười Một, ông Roberts lái xe đến nhà máy của Huy Fong theo yêu cầu của ông David để xem một số máy móc. Ông David và bà Donna gọi ông Roberts vào văn phòng để nói chuyện, để rồi sau đó mọi việc trở thành tệ hại.
Những câu chuyện nhức đầu là: Hai anh em ông David tỏ ý bất đồng về mức giá mà Huy Fong phải trả trước cho số lượng ớt mùa tới, việc có thể mua những quả ớt jalapeno đó từ nước ngoài rẻ hơn hay không, liệu ông Roberts có nên chấp nhận lời đề nghị làm việc cho ChiliCo hay không, và liệu Huy Fong có trả quá cao cho mùa ớt năm 2016 hay không.
Cuộc cãi vã cứ tiếp diễn. Nhiều điều đã nói ra không thể rút lại được.
Để rồi vào thời điểm ông Roberts bước ra văn phòng của Huy Fong vài giờ sau đó, mối quan hệ kinh doanh kéo dài 28 năm kết thúc.
“Quái thú” lấn sân “Con Gà” trong mặt trận tương ớt Sriracha
Tabasco, công ty thực phẩm khổng lồ sản xuất tương ớt của thị trường Mỹ, bắt đầu sản xuất loại tương ớt Sriracha giống như “Con Gà” vào năm 2014.
Nhưng sản phẩm Sriracha của Tabasco chỉ khởi sắc mãnh liệt vào năm 2022, và ông Lee Susen, giám đốc thương vụ và tiếp thị của McIlhenny, công ty mẹ của Tabasco, giải thích: “Đó là việc lấp đầy ‘khoảng trống trên kệ’ do sự thiếu hụt sản phẩm của Huy Fong để lại.”
Giao diện trang web srirachashortage.com của hãng Tabasco. (Hình: Chụp từ trang web srirachashortage.com)
Tận dụng Huy Fong bị khủng hoảng sản xuất, vào Tháng Chín, 2022, Tabasco mở trang web srirachashortage.com với trang chủ hiển thị dòng chữ lớn “Đang Tìm Kiếm Gì Đó?” kèm trên nền bức hình một chai tương ớt Sriracha của Tabasco nhô lên, thoạt nhìn trông giống như chai “Con Gà” của Huy Fong nhưng với nắp vòi có màu xanh ô liu thay vì xanh lục sáng.
Ông Susen nói, trước đây thách thức mà Tabasco phải đối mặt với loại tương Sriracha là “hầu hết người tiêu dùng coi Sriracha là một thương hiệu. Họ không nhận ra nó là một loại sản phẩm.”
Khi những chai tương ớt “Con Gà” mang tính biểu tượng của Huy Fong biến mất trên các kệ trong chợ và được thay thế bằng nhiều loại tương ớt khác, suy nghĩ của người tiêu dùng bắt đầu thay đổi: Đây cũng chỉ là một loại tương trong tủ lạnh.
Lòng trung thành với thương hiệu tương “Con Gà,” từng là mũi nhọn kinh tế của Huy Fong, cách nói kinh doanh để chỉ lợi thế cạnh tranh mà một công ty nắm giữ trong lĩnh vực của mình, bắt đầu bị xói mòn.
Và đó là lúc thương hiệu nước sốt cay lớn nhất nước Mỹ nhảy vào và giành lấy vương miện.
Theo NielsenIQ, công ty nghiên cứu thói quen người tiêu dùng, Tabasco có loại sriracha bán chạy nhất cả nước Mỹ trong nửa cuối năm 2023.
Theo công ty nghiên cứu thị trường Circana, sản phẩm sriracha đang trở nên phổ biến hơn bao giờ hết — hiện tại có mặt ở một trong ba căn bếp ở Mỹ — nhưng phần lớn sản phẩm này không phải của Huy Fong.
Người xưa đâu?
Khi Tabasco thắng, lấn lướt thị trường, hệ quả dễ hiểu là Huy Fong mất thị phần.
Sự thành công của Huy Fong là một câu chuyện rực rỡ của “Giấc Mơ Mỹ” nhưng lại là một cái kết thúc đáng buồn cho một mối quan hệ kinh doanh 30 năm giữa một người tị nạn gốc Việt chăm chỉ và một nông dân chân chất ở California.
Cả ông David và ông Underwood đều có những phẩm chất tuyệt vời cho mối quan hệ hợp tác, đó là, sự can đảm, sáng tạo, đam mê, và tham vọng.
Nhưng những kỹ năng và ý chí cần thiết để khởi nghiệp thành công hoàn toàn khác với những năng lực mà những người điều hành các đại công ty cần có.
Giáo Sư Maurice Schweitzer, trường kinh doanh Wharton thuộc đại học University of Pennsylvania, cho biết nhiều nhà sáng lập các đại công ty sau này đều mở rộng qua việc bán cổ phần hay nhận đầu tư để thu hút thêm các đối tác có kinh nghiệm để mang lại sự ổn định cho công ty.
“Các mối quan hệ giữa con người với nhau rất khó khăn và hầu như luôn bao gồm yếu tố cạnh tranh. Nếu không được kiểm soát, khả năng cạnh tranh đó có thể phát triển như cỏ dại và chiếm ưu thế, đặc biệt khi doanh nghiệp đang mở rộng nhanh chóng. Sẽ có một số điểm xích mích, sẽ có một số thông tin sai lệch,’” Giáo Sư Schweitzer nhấn mạnh. “Chúng ta cần một số cơ chế để khắc phục điều đó và đưa nó trở lại đúng hướng.”
Nông gia Underwood nói: “Không ai có thể hiểu được mọi chuyện xảy ra như thế nào. Trong vụ này này, hóa ra mọi người đều là kẻ thua cuộc.”
Khi được hỏi có nên hợp tác với Huy Fong nữa không, ông Underwood đáp: “Không, trừ khi Huy Fong bán cho người khác.”
Cùng câu hỏi tương tự cho phía bên kia, ông David trả lời: “Tôi cần ớt. Nhưng tại sao phải làm việc với ông ấy?”
“Không có ớt của ông ấy, chúng tôi làm ra tiền ít hơn. Nhưng, câu trả lời là Không! Cái gì mất, đã mất. Hãy nhìn về tương lai,” bà Donna Lâm nói dứt khoát. (MPL) [đ.d.]
